Kó tó dé àkókò ìjọba amúnisìn, Ìjọba Ọ̀yọ́ ti jẹ́ ilẹ̀ ọba tó lágbára jùlọ ní gbogbo ilẹ̀ Yorùbá — ìjọba tó ní agbára ológun, ìmọ̀ ìṣàkóso, àti ipa àṣà tó tàn káàkiri Gúúsù-sápá Áfíríkà.
Ìjọba Ọ̀yọ́, tó dá sílẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹtàlá (14th century) nípa Ọ̀rànyàn, ọmọ Odùduwà, tẹ̀síwájú láti di agbára ńlá tó gbooro látinú ilẹ̀ Yorùbá dé orílẹ̀-èdè Bẹ̀nẹ̀ àti Togo lónìí. Ìmúra ogun rẹ̀, ọgbọ́n ìsọ̀kan, àti àtúnṣe tó wà nínú ìṣàkóso rẹ̀ ni ó mú kó jẹ́ agbára tó kọ́ gbogbo agbègbè.
Ọ̀sẹ̀ yìí, Ìjọba Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́ ṣàgbékalẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀ pataki kan tó jẹ́ “Ọ̀yọ́: Alága Ìjọba”, nínú èyí tí wọ́n fi bọ̀wọ̀ fún ìtàn ayé ìjọba Ọ̀yọ́ àti ipa tó ní lórí ìlú Yorùbá. Wọ́n ní ìrìnàjò sí ilé ọba, àfihàn àwọn ohun ìtàn, ìròyìn àṣà, àti ìjìnlẹ̀ àkọ́ọ́lẹ̀ lórí bó ṣe ń ṣàkóso àti ogun ayé yẹn.
Dr. Akinwumi Adebayo, amòye ìtàn ní Yunifásítì Ìbàdàn, sọ pé:
“Ọ̀yọ́ kì í ṣe ìjọba Yorùbá tó lágbára nìkan — ó jẹ́ ọ̀kan nínú àwọn ìjọba tó dáa jùlọ ní gbogbo Gúúsù-sápá Áfíríkà. Ilana rẹ̀ tún ti fi ẹ̀kọ́ kọ́ àwọn agbègbè mìíràn, wọ́n sì ṣi ń kẹ́kọ̀ọ́ rẹ̀ káàkiri àgbáyé.”
Ìjọba Ọ̀yọ́ ni agbára ogun tó péye nípasẹ̀ Ẹṣọ Ọ̀yọ́, pẹ̀lú ìṣètò àwọn ìlú ọmọnìyàn, àti ìgbìmọ̀ Oyo Mesi — àwọn ìjòyè méje tó ń dábò bo ìṣàkóso Ọba Aláàfin, tó sì dá àwọn oríṣìíríṣìí ìpinnu àjọyọ̀ ìṣàkóso sílẹ̀.
Ní àkókò ìgbagbọ́ rẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹtadinlógún àti kẹtàlélógún (17th – 18th century), Ìjọba Ọ̀yọ́ ni agbára lórí àwọn ọ̀nà títà, wọ́n ń gba owó orí látinú àwọn ìlú mi-in, wọ́n sì ní ipa tó lágbára nínú iṣẹ́ ọnà, ẹ̀sìn àti ìṣèlú jùlọ.
Nígbà ìṣẹ̀lẹ̀ náà, aṣojú Ọba Aláàfin sọ pé:
“Ìjọba Ọ̀yọ́ ni àpẹẹrẹ àṣẹ àti ọgbọ́n Yorùbá. Ó jẹ́ ìgbéraga wa àti ìtàn àtọ́runwá tí a gbọ́dọ̀ bọ̀wọ̀ fún.”
Ní àfikún, wọ́n tún kede ìbẹ̀rẹ̀ ẹ̀kó àkànṣe alágbééká, láti kó ìtàn Ọ̀yọ́ — àwọn ọba rẹ̀, ogun rẹ̀, àti àṣà rẹ̀ — sínú àkójọpọ̀ àwòrán àtàwọn ìwé tó wà fún gbogbo ènìyàn káàkiri ayé.